Tema koja najviše interesuje građane u našoj zemlji je posao i nova radna mjesta

Osnivanje preduzeća, građevinske dozvole, dobijanje električne energije, registracija preduzeća, mogućnost dobijanja kredita, zaštita ulagača, plaćanje poreza, uslovi za prekogranično poslovanje, izvšavanje ugovora i mogućnost naplate duga su oblasti koje se mjere i prate ovim izvještajem.

OK, slobodno razmišljajte globalno, ali ipak djelujte regionalno – rekli bi naši politički lideri. Ali nažalost ni u tom slučaju naša zemlja ne kotira dobro.

„Prema Globalnom monitoru poduzetništva (GEM), razvoj poduzetništva u BiH ima najlošiji nivo razvoja u odnosu na ostale zemlje Jugoistočne Evrope. Prema BiH GEM izvještaju posebno su negativni poduzetnički stavovi, u velikoj mjeri prisutan strah od neuspjeha koji sprečava mlade da se odluče za ulazak u poduzetničku aktivnost, dok je poduzetnička aktivnost na niskom nivou.“2

Ma na kraju krajeva nisu nam ni potrebni svi ovi izvještaji, nego i sami vjerovatno znamo kroz koje muke mora proći svako ko pokuša da pokrene biznis u Bosni i Hercegovini. Dugotrajna i skupa procedura, visoki porezi, birokracija, nepovoljni krediti, spora naplata dugova, šverc i iznuda obeshrabruju domaće poduzetnike i svrstavaju BiH na dno ljestvice evropskih zemalja po razvijenosti malog i srednjeg biznisa. Dakle, ako želite pokrenuti biznis u našoj državi, morate biti naoružani s puno strpljenja i volje ili raditi to kako biste sebi osigurali puku egzistenciju.3

Deklarativne podrške ima, ali u stvarnost nezainteresovanost i nespremnost dominira

Idealno bi naravno bilo da je poduzetnička infrastruktura u BiH razvijena, da između svih njenih institucija postoji međusobna saradnja i kordinacija u radu, da su jasno definirani izvori financiranja institucija infrastrukture, a primjena mjera za koje su te institucije zadužene sistemski da se prati. Poduzetnici bi tada imali povjerenja u institucije koje im pomažu i u početnoj fazi, ali i da dodatno razvijaju svoj biznis.

Ali to, nažalost, nije tako.

Veliki problem predstavlja nepostojanje adekvatnog poslovnog ambijenta, koji bi trebalo kreirati Vijeće ministara BiH, a što bi stimulativno djelovalo na odluku o pokretanju novog ili proširivanju postojećeg biznisa. Mada je Bosna i Hercegovina donijela Strategiju za razvoj malih i srednjih preduzeća, još uvijek izostaje njena koordinirana implementacija4. Bitna slabost sistema podrške razvoju biznisa u BiH je nepostojanje neohodnog pravnog i institucionalnog okvira na nivou BiH, odnosno na državnom nivou.

Na državnom nivou BiH, za razvoj poduzetništva bi trebalo biti nadležno Ministarstvo vanjske trgovine i ekonomskih odnosa BiH i to Sektor za ekonomski razvoj i poduzetništvo, kako stoji u organizacionoj strukturi predstavljenoj na oficijelnom website-u Ministarstva5. Ostao sam zaprepašten saznanjem da osim par kontakata i šturog predstavljanja nadležnosti, gdje je navedeno da Sektor za ekonomski razvoj i poduzetništvo između ostalog obavlja i poslove osnovne djelatnosti vezane za razvoj preduzetništva, podršku razvoju promociju malih i srednjih preduzeća, na web prezentaciji sektora6 nema apsolutno nikakvih informacija vezanih za konkretne planove i izvedbe ovog sektora. Izgleda da nažalost na državnom nivou ne postoji definisanje i sprovođenje efikasne strategije i politika podsticanja razvoja poduzetništva i MSP-a, ne postoji agencija ili fond za te svrhe, niti se isplaćuju bilo kakvi podsticaji. Najžalosnije od svega je da BiH sa ovog najvišeg nivoa vlasti nema pristup evropskim fondovima koji su namjenjeni za ovu oblast. Entiteti mogu tražiti sredstva koja su namjenjena za regije, ali ovi državni, više značajniji, ostaju izgubljeni. Do sada su na ovakav način izgubljeni milioni eura.

Ova činjenica jasno pokazuje stvarnu nezainteresovanost i nespremnost vlada u BiH da kreiraju pravne, administrativne i ostale uslove koji bi omogućili podršku i razvoj biznisa u našoj zemlji, nasuprot deklarativnim izjavama o značaju poduzetništva i malog i srednjeg biznisa, te spremnosti za podsticanje njegovog razvoja.

Odobravanje kredita više na političkim nego na ekonomskim kriterijima

Ipak, nepostojanje institucionalnog okvira na državnom nivou, ne može u potpunosti opravdati i objasniti slabe efekte politika podsticanja razvoja biznisa na nivou entiteta u BiH. S obzirom na činjenicu da na državnom nivou postoji minimum funkcija, većina politika vezana za poduzetništvo i mala i srednja preduzeća se definiše i provodi na entitetskom nivou, ali opet problem je što među njima nažalost nema potrebne koordinacije.

„Na državnom nivou ne postoje zakoni i ne postoji obaveza dvosmjerne vertikalne koordinacije sa nivoa BiH do nižih nivoa, te sa nižih nivoa ka BiH nivou. U FBiH nema te koordinacije sa nivoom kantona. RS ima elemente vertikalne koordinacije sa opštinskim nivoom, što dokazuje izvještavanje opština o podsticajima, ali po svemu sudeći ova koordinacija nije dvosmjerna.“7

Politiku podsticaja za razvoj poduzetništva u FBiH vodi Ministarstvo razvoja, poduzetništva i obrta8. Godišnje se donose odluke o vrstama grantova i kredita, a finansijska sredstva za svaku kalendarsku godinu se obezbjeđuju iz budžeta FBiH. Ministarstvo objavljuje javne pozive za dodjelu grantova i kredita, te vrši odabir korisnika istih.
U RS-u, politiku podsticaja za razvoj poduzetništva vodi Ministarstvo industrije, energetike i rudarstva RS9 , ali postoji i Agencija za mala i srednja preduzeća koja pruža usluge obuke vezane za samozapošljavanje i registracija, te organizuje seminare, konferencije i pruža slične usluge za MSP u ovom BH entitetu.

Finansijski podsticaji za poduzetništvo na nivou entiteta se realizuju kroz povoljne kredite, na nivou FBiH od Razvojne banke FBiH, na nivou RS od Investicijsko-razvojne banke RS.

„Opšti stavovi javnosti su da obje razvojne banke u entitetima nisu transparentne i da se odobravanje kredita zasniva više na političkim nego na ekonomskim kriterijima. Kritike su mnogo izraženije za Razvojnu banku FBiH nego za Investiciono-razvojnu banku RS. Pošto se radi o javnim institucijama (100% u vlasništvu entiteta), njihova odgovornost prema javnosti je velika.“10

U BiH se i na nivou opština takođe daju poticaji, a u FBiH i na nivou kantona. Kantoni imaju značajne ovlasti koje se odnose na podršku razvoju malog i srednjeg poduzetništva. Ministarstva privrede su uglavnom tijela koja obavljaju stručne i upravne poslove koji se, među ostalim, odnose i na malo i srednje poduzetništvo, osim u Posavskom kantonu gdje je to naprimjer Ministarstvo prometa, veza, trgovine i poduzetništva i Tuzlanskom kantonu gdje je to Ministarstvo razvoja i poduzetništva.

Jedinice lokalne samouprave imaju nadležnost za donošenje programa i planova za vlastiti razvoj, kao i za stvaranje uslova za privredni razvoj i zapošljavanje što podrazumjeva i podršku razvoju poduzetništva.

Ostali trenutno dostupni programi podrške biznisu u BiH

Ako ste zainteresovani za ostale vidove podrške razvoju poduzetništva u BiH, onda sigurno trebate obratiti pažnju na ono što nude razvojne agencije koje su se kroz svoje aktivnosti pokazale naročito značajnim za biznis u našoj zemlji. Radi se o organizacijama čiji se rad temelji na partnerstvu javnog, privatnog i nevladinog sektora, a cilj im je sveukupni razvoj regije koju pokrivaju i promicanje privrednog razvoja regije u skladu s donesenim razvojnim planovima i strategijama.

Neke od njih su: Regionalna razvojna agencija REZ koja djeluje u regiji Centralna BiH, Sarajevska regionalna razvojna agencija SERDA koja djeluje na području Sarajevske ekonomske makroregije, Udruženje za razvoj NERDA koja djeluje na području regije sjeveroistočne BiH, Regionalna razvojna agencija za Hercegovinu REDAH i Akreditirana regionalna razvojna agencija Sjeverozapadne BiH ARDA.

Postoji i mnogo aktivnih lokalnih razvojnih agencija kao što su: Gradska razvojna agencija Banja Luka „CIDEA“, Opštinska agencija za razvoj MSP Modriča, Agencija za lokalni razvoj Gradiška – ALORG, Agencija za privredni razvoj opštine Mrkonjić Grad, Agencija za razvoj MSP – Apis Srbac, Lokalna agencija za razvoj opštine Novi Grad, Lokalna agencija za razvoj opštine Kozarska Dubica, Agencija za tazvoj MSP Trebinje, Agencija za ekonomski razvoj opštine Prijedor – Preda, Agencija za razvoj MSP opštine Bijeljina, Opštinska razvojna agencija Rudo, Agencija za razvoj MSP opštine Doboj, Razvojna agencija opštine Čelinac, Agencija za razvoj MSP opštine Ugljevik – Ugra, Lokalna razvojna agencija Šipovo – „Šipovo projekt“, Agencija za razvoj opština Istočne Hercegovine – Bileća, razvojne agencije Brčko Distrikta, Kantona Tuzla, regije Birač, Semberije, Posavine, kantona srednje Bosne, doline gornje Drine, ekonomske regije Banja Luka i Bihaća.

Važno je spomenuti i udruženja, te razne centre koji su aktivni na polju podrške razvoju biznisa kao što su: Udruženje Sinergija, Udruženje za razvoj poduzetništvo i posao LINK, Biznis servis centar Zenica, Biznis start up Centar Tuzla, BiT Centar za razvoj kompanija iz IT tehnologija Tuzla, Centar za inovativnost i preduzetništvo Univerziteta u Zenici, Centar za istraživanja i studije GEA, Inovacioni Centar Banja Luka i Tehnološki park Mostar.

U Bosni i Hercegovini prisutne su i djeluju mnoge međunarodne organizacije koje pomažu razvitak poduzetništva i koje su se pokazale značajnima, kako u promicanju poduzetničkog duha i kulture, tako i u financiranju poduzetničkih programa, te u pružanju stručne pomoći nadležnim tijelima i poduzetnicima.

Među najvažnijim su svakako: Evropski fond za jugoistočnu evropu (EFSE), Američka agencija za međunarodni razvoj USAID, Europska investicijska banka (EIB), Međunarodna banka za obnovu i razvoj (EBRD), Njemačko društvo za tehničku suradnju (GTZ), Europska komisija putem projekata EURED (EU Regional Economic Development), italijanska Unidea UniCredit Foundation, norveški BIP (Bussines Inovation Program), CARE QIF (CARE International “Quick Impact Facility“), Švedska međunarodna agencija za razvoj i saradnju (SIDA) Privredna komisija Ujedinjenih naroda za Europu (UNECE), njemačka NVO HELP Hilfe zur Selbsthilfe te Državno tajništvo za ekonomske poslove (SECO), Direkcija za razvitak i suradnju (DEZA) i Agencija za razvoj i suradnju (SCD) iz Švicarske.

Dobre prakse vezane za podršku razvoju biznisa u BiH

„Studentsko preduzetništvo/poduzetništvo“ je trogodišnji projekat započet 2011. godine koji realizuje Centar za istraživanja i studije GEA, a ima za cilj promovisati poduzetništvo među studentskom populacijom na univerzitetima u Sarajevu, Banjaluci i Mostaru. Projekat finansira Američka agencija za međunarodni razvoj USAID, a implementira se u partnerstvu sa tri gore pomenuta Univerziteta.

„Iskustva iz projekta „Studentsko preduzetništvo/poduzetništvo“, kao i iskustva drugih sličnih projekata, govore da se po ovom pitanju može uraditi mnogo uz relativno mala ulaganja. Primjera radi, samo u okviru prve godine realizacije projekta „Studentsko preduzetništvo/poduzetništvo”, više od 500 studenata širom Bosne i Hercegovine je prijavilo svoje poslovne ideje kako bi učestvovali u takmičenju za najbolji poslovni plan i registrovali vlastiti biznis.“11

Putem projekta koji finansira Evropska unija pod nazivom “Razvoj mikro, malog i srednjeg poduzetništva u Goraždu, Foči, Rogatici i Novom Goraždu” podržano je 196 malih i srednjih preduzeća i individualnih proizvođača iz sektora proizvodnje mlijeka i mliječnih proizvoda, kao i prerađivača voća i povrća iz BiH. Omogućeni su im robni grantovi za pokretanje poduzetništva ili za unapređenje postojećeg poslovanja i poljoprivredne proizvodnje, kao i certifikacija za evropske standarde kontrole kvaliteta, a sve u cilju poboljšanja njihovih ukupnih kapaciteta.

„Otpravnik poslova Delegacije EU u BiH Renzo Daviddi je naglasio da se radi o veoma značajnom i uspješno realiziranom projektu, dodajući da su problemi s kojima se susreću mali i srednji proizvođači nedostatak mreže za uvezivanje preduzeća kao i kompliciran proces dobijanja kredita, a ovim projektom nastojali su se prevazići neki od problema, te su pružani savjeti kako ih prevazići.“12

Evropska unija je sredstva za ovaj projekat obezbjedila iz Instrumenta za pretpristupnu pomoć (IPA) u iznosu od oko 400.000 eura, a općine koje su uključene u projekt su ga sufinansirale. Paralelno sa ovim, realizirana su i četiri projekta koja je sa oko milion eura finansirala njemačka Vlada, dok je projekte implementirala njemačka Nevladina organizacija HELP Hilfe zur Selbsthilfe.

Globalna sedmica preduzetništva (GSP) je svjetska kampanja koja se realizuje u preko 130 zemalja i ima za cilj promociju preduzetništva, te razvoj malih i srednjih preduzeća. Rеpubličkа аgеnciја zа rаzvој mаlih i srеdnjih prеduzеćа, u saradnji sa mnogim organizacijama i institucijama koje rade na promociji preduzetništva među mladim ljudima, je dоmаćin Glоbаlnе sеdmicе prеduzеtništvа zа Bоsnu i Hеrcеgоvinu, a u našoj zemlji se ova kampanja organizuje već četiri godine.

„Glоbаlnа sеdmicа prеduzеtništvа prеdstаvljа kаmpаnju čiјi је cilj stvаrаnjе prеduzеtničkе kulturе mеđu mlаdim ljudimа, pоvеzivаnjе mlаdih širоm sviјеtа krоz lоkаlnе, nаciоnаlnе i glоbаlnе аktivnоsti оsmišljеnе dа im pоmоgnu dа istrаžе svоје mоgućnоsti kао pоčеtnici u pоslu i inоvаtоri. Tоkоm јеdnе sеdmicе, оrgаnizаciје pаrtnеri sprоvоdе rаzličitе аktivnоsti, оd јеdnоstаvnih gоvоrа, dо iscrpnih tаkmičеnjа zаmišljеnih dа inspirišu, pоvеžu, infоrmišu, pоmоgnu i pоkrеnu sljеdеću gеnеrаciјu prеduzеtnikа.“13

Neke od dosadašnjih aktivnosti uključuju takmičenja za najbolju poslovnu ideju, takmičenje za najbolji video na temu preduzetništva, takmičenje za najbolju fotografiju na temu preduzetništva, tv kampanja „Poduzetnik to sam ja“ startap vikend, „Cleantech open“ itd.

BIT Centar u Tuzli ima za cilj da omogući mladim perspektivnim stučnjacima i poduzetnicima da uspostave i razviju svoj posao iz oblasti informaciono-komunikacijskih tehnologija.
„Tri su tipa kompanija / projekata u BIT Centru, a to su „Razvoj ideje“ (projekti) „start – up“ kompanije i kompanije sa potencijalom rasta i razvoja, i u ovom trenutku većina njih su start – up kompanije. BIT Centar ima nekoliko komponenata i to: IKT Inkubator, IKT Trening Centar i IKT Istraživački Centar.“14

Danas u BIT Centru postoji 20 kompanija, 1 ICT Laboratorija i Trening Centar kroz koji je za 5 godina rada preko 4000 ljudi educirano. 250 je broj ljudi koji je radio ili radi danas u BIT Centru.

Kao dio šire inicijative koja ima za cilj pružiti podršku ženama u poduzetništvu, program EBRD BAS-a „Žene u biznisu“ organizovao je dvodnevne obuke za poduzetnice u BiH pod nazivom „Pokreni vlastiti biznis“.

Linija EBRD BAS-a „Žene u biznisu na zapadnom Balkanu” uspostavljena u 2011. godini i pokriva tri države (BiH, Srbija i Hrvatska) uz donatorska sredstva vlada Luksemburga, Kineskog Tajpeha i EBRD-a. Namijenjena je lokalnim, mikro, malim i srednjim preduzećima gdje su žene vlasnice ili direktorice.

„Obuka je namjenjena poduzetnicama koje planiraju da pokrenu vlastiti biznis, zatim poduzetnicama koje su u procesu registracije vlastitog biznisa, kao i poduzetnicama koje su registrovale vlastiti biznis i u toku su prve godine poslovanja.“15

Kako je poznato, Evropska banka za obnovu i razvoj – EBRD promiče privrednu tranziciju u svojim zemljama rada, među ostalim, i putem programa usluga poslovnog savjetovanja – BAS (Business Advisory Sevice).

Projekat zapošljavanja mladih (YEP) je šestogodišnji projekat (2008-2014), koji se implementira u dvije faze. Prva faza YEP-a je implementirana u periodu od 1.oktobra 2009.godine do 1.oktobra 2011.godine i bila je finansirana od Švicarske agencije za razvoj i saradnju (SDC) i Austrijske agencije za tehnicku saradnju (ADC). U toku prve faze realizirane su aktivnosti vezane za karijerni program u srednjim školama, razvoj klubova za traženje posla, razvoj web stranica i infrastrukture Zavoda za zapošljavanje RS i FBiH, razvoj preduzetništva – „Žene ženama“ i „Razvoj preduzetništva – sakupljanje i sušenje ljekovitog bilja“.

„Projekat je u periodu 2008-2011.godine dao značajan doprinos pozitivnim promjenama na tržištu rada u BiH, a konačni rezultat prve faze je unapređenje aktivnih mjera na tržištu rada, čijim je sprovođenjem zaposlenje dobilo 1521 osoba, a 2888 osoba je prošlo različite vrste edukacija koje bi im trebale olakšati buduće zaposlenje, odnosno integraciju na tržištu rada.“16

U drugoj fazi projekta akcenat se stavlja na javni sektor, a za korisnike i dalje ima dva entitetska zavoda za zapošljavanje. Cilj je pružiti podršku Zavodima u poboljšanju kvaliteta usluga, a jedan od indikatora uspješnosti je posredovanje u zapošljavanju najmanje 1100 mladih ljudi iz posebno ugroženih grupa.

Programom „Mladi poduzetnik“ Federalnog zavoda za zapošljavanje je predviđeno da se sufinansira pokretanje i vođenje malog biznisa za najmanje 100 mladih osoba sa evidencije nezaposlenih u Federaciji BiH, čije poslovne ideje budu ocijenjene kao najbolje, uz obaveznu prethodnu obuku iz poduzetništva. Za tu namjenu predviđena su finansijska bespovratna sredstva Zavoda u iznosu od 700.000 KM, i to za: sufinansiranje troškova registracije, nabavke sredstava za rad, repromaterijala i potrebne opreme, te sufinansiranje dijela zakonom propisanih doprinosa i poreza, u iznosu do 7.000 KM po osobi.

ZAKLJUČAK

Razlozi koji predstavljaju ozbiljne prepreke za razvoj biznisa u BiH se takođe odnose i na same poduzetnike, odnosno na njihovu slabu poduzetničku inicijativu, manjak dobrih poslovnih ideja, nedovoljna znanja iz oblasti biznisa, te generalna nezainteresovanost za preduzetništvo zbog opšte apatije u društvu.

Problem je što poduzetnici u BiH raspolažu sa svega trećinom znanja potrebnih za upravljanje, prije svega za upravljanje troškovima i finansijama uopšte. U nikada reformisanom obrazovnom sistemu manjka prenosa potrebnih znanja vezanih za preduzetništvo na mlade, uz hronični nedostatak mogućnosti za njihovu praktičnu primjenu.
Nećemo sebi da priznamo da su nam se u posljednje vrijeme, kao gljive poslije kiše, javili mnogi smjerovi na fakultetima vezani za menadžment i biznis, ali da se na njima studentima nude preuzeta znanja iz svjetske literature, ne vodeći računa o stvarnom stanju na terenu u BiH. Mnogi od tih profesora nažalost nikada ništa nisu radili u praksi.

Na ovo se još samo nadovezuje nedostatak poticajnih mjera, olakšica i financijskih sredstava od države, predugo vrijeme potrebno za registraciju biznisa sa prevelikim brojem potrebnih koraka, visoki trošak registracije, ne postojanje mjera poticanja izvoza malog biznisa uz administrativne prepreke izvozu, skromni uslovi privređivanja zbog visokih troškova proizvodnih (poslovnih) inputa, oštra strana konkurencija na domaćem tržištu itd.

Generalno gledajući, ako detaljno razmišljamo o svim problemima koje jedan poduzetnik ima ispred sebe prije nego krene sa nekim biznisom, onda on nikad ništa ne bi uradio.

Da bi ideja „poduzetničkog duha“ konačno zaživjela u BiH nužno je raditi na njenoj promociji i izgradnji preduzetničkog stava još kod najranijih uzrasta. U obrazovnim sistemima, a posebno u osnovnom i srednjem obrazovanju, je potrebno uvesti promjene koje će omogućiti mladima da na vrijeme razviju svoje poduzetničke vještine. Uz to, treba raditi na jačanju informiranosti poduzetnika, zaštiti domaće proizvodnje, stimulaciji izvoza, značajnijoj finansijskoj podršci, pojednostavljivanju administrativnih procedura i smanjivanju poreza. Veoma je bitno da se pojednostavi i pojeftini proces registacije svih pravnih oblika poslovne djelatnosti. Kroz inicijativu koja će koordinisati aktivnosti i odgovornosti domaćih institucija, morala bi se razviti nedostajuća sistemska podrška novonastalim preduzećima pokrenutim od strane mladih poduzetnika neposredno nakon njihovog stupanja na tržište.

Međunarodni institucije sa svojim projektima imaju značajnu ulogu u edukaciji, savjetodavnim aktivnostima i jačanju infrastrukture za podršku razvoju. Poduzetnici u BiH ih trebaju maksimalno koristiti sarađivati s njima prvenstveno zbog transfera know-how i finansijske podrške za realizaciju svojih programa.