Nacionalni spomenici TK: Proizvodnja soli u Tuzli – industrijsko naslijeđe

Tokom 2018. godine Zavod za zaštitu i korištenje kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa Tuzlanskog kantona, u okviru projekta „Predstavljanja i afirmacije nacionalnih spomenika Tuzlanskog kantona u elektronskim i drugim aktuelnim medijima“, kroz posebno pripremljeni stručne priloge (tekst i odabrane fotografije), tokom 47 sedmica ove godine, prezentuje isto toliko nacionalnih spomenika sa područja Tuzlanskog kantona, koja ujedno predstavljaju najvrijednija dobra našeg naslijeđa.

Prezentovanje pojedinih nacionalnih spomenika a u cilju nihovog afirmisanja u javnosti započinjemo sljedećim prilogom:

Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine 2007. godine, proglasila je „Industrijsko naslijeđe – Proizvodnja soli u Tuzli“ nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine.

Nacionalni spomenik čine tri cjeline:

1. Stara solana Kreka sa dimnjakom, radionicama i zgradom sa skladištem rijetkih materijala, te Muzej solarstva sa pokretnim naslijeđem,
2. Kompleks solnih bunara sa pumpnom stanicom, u granicama tzv. „Kompleksa kulturni krajolik Panonskog jezera Tuzla“.
3. Solni bunar iz osmanskog perioda na Solnom trgu.

Eksploatacija slane vode i proizvodnja soli u Tuzli traje od neolita do danas. Arheološki tragovi od prije 5-6000 godina svjedoče o postojanju neolitskog naselja u središtu Tuzle.

Prvi spomen naziva Soli u historijskim dokumentima je iz 1225. godine, kao veća župa ili zemlja Soli. Naselje pod imenom Sol spominje se 1411. godine. Naselje Sol i župa ili Zemlja Soli nalazi se u sastavu srednjovjekovne države Bosne.

Od najstarijih vremena  pa sve do danas okolina Tuzle dobivala je ime po svom važnom prirodnom bogatstvu – soli. Nazivi rijeka Jale (koja protiče kroz obje Tuzle), te više zemljišta pod nazivom Jala (Gornja Tuzla, Slavinovići…), smatra se da dolaze iz istog prakorijena kao riječi na grčkom Jalos i njemačkom halle (u smislu so). Od slavenske riječi sol potiču i srednjovjekovni nazivi Soli, radi se o: srednjovjekovnom naselju Soli, župama Gornje i Donje Soli i Zemlji Soli, te Solini, rijeci i naselju.

Ime Tuzla, što na turskom znači so, redovno se kroz historiju spominje od davne  1474. godine.

Osmanska uprava drevnu tradiciju proizvodnje Soli u Tuzli i okolini već krajem 15. stoljeća znatno povećava. Na taj način obezbjeđuje značajne prihode državi. Kroz cijeli osmanski period proizvodnja soli je bila zanatskog tipa, iskuhavanjem slanice u plitkim bakrenim kazanima. Prihodi od proizvodnje soli su dosta doprinijeli i urbanom razvoju Tuzle. Tako, na samom početku osmanske uprave proizvodnja soli, zanatstvo i trgovina uslovljavaju brz razvoj naselja Donja i Gornja Tuzla. Već početkom 16. stoljeća dobivaju status gradova sa poslovnim središtima – čaršijama. Na prelazu 16/17. stoljeće oni su među najvećim i ekonomski najjačim gradovima ovog dijela osmanskog carstva. Dolnja Tuzla 1852. godine postaje administrativno središte cijelog Zvorničkog sandžaka.

Odmah po dolasku, austrougarska uprava 1879. i 1880. godine otkupljuje postojeće solane od tuzlanskih tuzdžija (solara) i uvodii monopol nad proizvodnjom soli. Nakon detaljnih istraživanja nalazišta soli, gradi prvu industrijsku Solanu u Simin Hanu 1885. godine. Ubrzo ova Solana ima šest proizvodnih kazana i proizvodi oko 70 tona soli godišnje, čime je prestao uvoz soli u Bosnu i Hercegovinu. Nešto modernija Solana u Kreki sa dva proizvodna kazana puštena je u rad 1891. godine. Ona tokom austrougarskog perioda doživljava intenzivan razvoj i povećanje proizvodnje.

Savremena Solana u Tuzli razvija se u drugoj polovini 20. stoljeća. Na toj osnovi se razvija snažna prerađivačka hemijska industrija Tuzlanskog bazena.

Kao sastavni dio nacionalnog spomenika, Stara solana Kreka obuhvata proizvodno postrojenje sagrađeno pedesetih godina 20. stoljeća. Ima kupno 3 kazana. Ispod svakog kazana, zidane su od vatrostalne opeke po tri peći sa ložištima. Pogon Stare solane u Kreki prestao je sa radom 1975. godine. Sva postrojenja su zadržana u proizvodnoj hali iz 1952. godine i dostupna su javnosti. Osamdesetih godina 20. stoljeća Solana u Tuzli je svojom internom odlukom ovaj prostor imenovala u Muzej solarstva.

Uz Staru solanu  ostao je sačuvan jedan dimnjak, visok 39 metara.

Godine 1975. skladište gotove soli i ambalaže, je pretvarano u prostor Muzeja solarstva, sa potrebnim pratećim sadržajima. Tu je 1985. godine formirana Stalna postavka za potrebe Muzeja solarstva. Ona je fizički povezana sa sačuvanom proizvodnom halom iz 1952. godine. Postavka nosi naziv „Solarstvo u Tuzli od prahistorije do danas“. Postavkom se željelo prikazati način proizvodnje soli počev od neolitskih vremena do trenutka otvaranja izložbe.

Pumpna stanica na lokalitetu Borić, iznad Tuzle, sjeverno od Džindijske džamije, također je sastavni dio nacionalnog spomenika Proizvodnja soli u Tuzli.  Sagrađena je za vrijeme austrougarske uprave. Radi se o objektu tlocrtnih gabarita 9,70 x 22,40 m. Objekat je namjenski napravljen za smještaj 2 rezervoara slane vode. Ovi rezervoari su obuhvaćeni vertikalno postavljenim prstenovima od hrastovih greda. Slana voda je pumpana iz bunareva, smještana u rezervoare a odatle cijevima posebnog sonovoda, dalje u Solanu u Kreki.

Na potezu Hukalo-Borić-Trnovac od kraja 19. stoljeća  izgrađeno je 176 solnih bunara. U početku su nadzemne konstrukcije (tornjevi) solnih bunara bili od drveta a kasnije od čeličnih rešetkastih konstrukcija. Plašt tornjeva je bio zatvoren daščanim pokovom. Replika jednog drvenog tornja je urađena i postavljena unutar kompleksa Panonskih jezera u Tuzli.

Zatvaranjem solnih bunara u maju 2007. godine, iz kojih je crpljena slana voda, otklonjeni su uzroci slijeganja tla u gradu Tuzli.

U okviru nacionalnog spomenika Proizvodnja soli u Tuzli, kao njegov najstariji dio, nalazi se i Solni bunar iz osmanskog perioda. To je bunar koji su osmanlije izgradili poslije dolasku u Tuzlu.  Korišten je pet stoljeća za eksploataciju slane vode. Bunar se nalazi na prostoru Solnog trga, koji je upravo dobio ime po proizvodnji soli na tom mjestu. Dubok je  oko 60 metara i iz njega se crpila slana voda, koja se poslije iskuhavala u posudama (tavama) ispod kojih je gorjela vatra.

Uz Solni bunar iz osmanskog perioda (koji je nedavno uređen i zastakljen), na Solnom trgu u središtu Tuzle, danas se nalazi posebno izgrađena zgrada u kojoj je izložbeni prostor, zatim specijalna fontana, te jarbol sa zastavom Tuzle, grada soli.

Neki od segmenata nacionalnog spomenika Bosne i Hercegovine, Proizvodnja soli u Tuzli – industrijsko naslijeđe, nažalost, danas su jako ugroženi. Postrojenja Stare solane u Kreki, su u veoma lošem stanju. Pumpna stanica na Boriću, je prvo imala oštećen krovni pokrivač, ali je uslijed neodržavanja danas gotovo potpuno devastirana.

Na tradiciji eksploatacije slane vode, kao ostatka nekadašnjeg Panonskog mora, koje je nestalo prije više miliona godina, grad Tuzla je zadnju deceniju formirao kompleks slanih jezera. Taj kompleks pod nazivom Panonika, obuhvata tri jezera sa slanom vodom, slapove, repliku neolitskog sojeničkog naselja, geološko-paleontološku zbirku i brojne druge sadržaje. Zbog toga je Panonika danas vrhunski i najposjećeniji rekreativno-turistički sadržaj sjeveroistočne Bosne i Hercegovine.

Projekat„Predstavljanja i afirmacije nacionalnih spomenika Tuzlanskog kantona u elektronskim i drugim aktuelnim medijima“, tokom 2018. godine, izvodi Zavod za zaštitu i korištenje kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa Tuzlanskog kantona, uz saglasnost i podršku nadležnog Ministarstvo za kulturu, sport i mlade TK.